titlebann.gif

Home | About us | Articles | Album | The Trio events
Vet info

 

                          RULHUT CHUNGCHANG

                                 Dr R Lalmakthanga

 

Ran vulh chungchanga zawhna ka dawng leh nawlh thin a. Hmanni lawka thian pakhatin tih takzeta min zawh hi kan hriat tlan atan a that em avangin  I lo sawi dawndawn teh ang. Chu zawhna chu:

                        “Vawk rulhut hlo kan peka an ek chhuah hian ahranpaa paih lem lovin a ek zingah an tla ve mai a. Vawk ek te chu thlai chawmna  lei tha atan kan hmang leh tho thin si a, an hlauhawm thei em? Rulhut tui te hi engtia rei nge leiah hian an dam theih?

 Kan huan thlai ei te hi a lo hlauhawm viau lo maw? Rulhutpui leh vawk bawl lam te pawh hi?”

 Thuhma:    Rulhut chungchang sawi tur chuan a behbawm, ran leh mihring, sava, sangha, hnapkhawn, saphihrik, chukchu, fanghmir te bakah huan thlai siam, ei leh in, nau awm  chungchang thlengin natna maksak pui pui lo chhuah dan rapthlak, ngaihnawm bawk si  The Adventure of Fearsome Worms  tih bu siam hial tham a ni awm e. Zawhnain a kawh bikte chauh kan sawi rih pahwt ang.

 Vawk Rulhut Ek Chhuah Chungchang: A tlanglawn ber leh zawh bik ber chu rulhut mum chi inches 6- 15 vela sei, Ascaris suum  a ni a. Hetiang vawkin a pai chuan rulhut hlo pe kher lo pawhin a tui tam tak an e chhuak thin a ni.

             Vawk ek lei tha thlai chawm nana kan hman ang chi, lei hnawngah hian kum 4 – 5 lai chu an dam thei a ni. Hnim leh thlaiah te hian an bet ru teuh thin a. Chung chu vawk chawa kan pek telin emaw rulhut tui kan kuta kai vawk chawa a tel palhin emaw an chhuat an nawrna atang ringawt pawhin awlsam takin vawkin an pai thar zel  thin a ni.  Chuvangin kan vawk vulhte hi thla tin rulhut hlo peka a in te pawh vawn thianghlimm reng a finthlak hle.

             Vanneihthlak takin hetiang rulhut hi kan kawchhungah hian thang lianin an puitling ve thei lo va, mihring tan pawi an khawih ve thei lo hlauh a ni.  An anpui deuh chiah A tumtribides  an tih chu mihring pai chi a awm ve thung a, vawk nen kan inkai tawn lem lo  a ni.  Vawk eka Ascaris suum  tuite hi an thi  mawh hle a. Phenol-in a that thei.  Tin ran ek te hi pho ro fe hnuah chauh lei tha atan sawngbawl tur a ni.

             Rulhut chi dang dang inkai chhawn theih an awm a.  Chuvangin huan thlai ilo te chu sil fai that hle a tul a ni.  He lei chi ngat phei chu silfai hnauah pawh tui sova chiah ni thei se a duhawm hle a ni.

  Rulhutpui Chungchang:    Sa ei atanga mihring kai theih rulhutpui hlauhawm bik chi thum a awm:

             1)     Taenia solum  -  vawk bawl atanga kai

2)     Taenia saginata – bawng bawl atanga kai

3)     Diphyllobotrium – sangha atanga kai

 Vawk, bawng leh sanghate hian mihring ek ami rulhutpui tui (tar lan hran thliah thliah ang khi) an ei tel chuan an rilah rulhutpui note a lo insiam a, ril bang tawn tlangin  thisen zam te an zawh a, taksa hmun hrang hrangah inven himna kawr nen intuam hlawmin an tawmim/biru thin a.  Chung chu vawk bawl, bawng bawl kan tih  te hi an ni.  Chutiang deuh chuan sangha ti kara awm chi pawh a awm ve bawk a ni.

             Vawk bawl chhung ami rulhutpui note ( a lu insiam) hi a paitu vawk thih hnu kar ruk thleng an dam thei a.  45°C - 50°C-a tihsatin an thi thei.  Taenia solum  te hi mihring rilah feet 6 – 16 laia sei an ni thei.

             Bawng bawl awmtirtu mihring eka taenia saginata  tuite chu ni kang phaitual hnimah kar 8 – 14 an dam thei a.  Hmun hnawngah thla 6 thleng pawh an dam thei.  Bawng bawl chhunga rulhut note chu a paitu a bawng thih hnu ni 14 thleng an dam thei a, tihsatin 57°C-ah an thi thei thung a ni. Mihringin taenia saginata  a pai chuan feet 10 – 25-a sei an tling thei a ni.

             Sangha atanga kai chi Diphyllobotrium latum  te hi mihring rilah feet 6 – 30-a sei an tling thei bawk a ni.

             Tlipna:    Rulhutpuite hi sa helei atanga mihringin kai theih an nih lain kan he  lem lo va.  Sa sattute leh ei tura sawngbawltute kut leh tin kar vela rulhutpui note kai ei tel palh vanga inkai tawn a ni tlangpui.  Sa bawl sa chum hmin that loh tihrawl leh ruhkawl lian kara rulhut note (la thi lo) ei vang te pawh a ni thei bawk.

             Tin kan sa zawrhna hmun enin sa insah per atang te, sa leina pawisa inthleng kual hnu chhiar paha kut zungtang kan liah zoh zohna atang te pawh hian kai palh theih tak chu a ni dawn.  I fimkhur  zual teh ang u.

 

Sa ei atanga mihring kai theih rulhutpui hlauhawm bik chi thum a awm:
              1. Taenia solium - vawk bawl atanga kai
              2. Taenia saginata - bawng bawl atanga kai
              3.  Diphyllobotrium  latum - sangha atanga kai

   Vawk, bawng leh sangha te hian mihring ek ami rulhutpui tui (tar lan hran thliah thliah ang khi) an ei tel chcuan an rilah rulhutpui note a lo insiam a.  Ril bang tawn tlangin thisen zamte an zawh a.  Taksa hmun hrang hrangah inven himna kawr nen intuam hlawmin an tawmim/biru thin a ni. Chung chu vawk bawl, bawng bawl kan tihte hi an ni. Chutiang deuh chuan sangha ti kara awm chi pawh a awm ve  bawk a ni.

Vawk bawl chhung ami rulhut note ( a lu insiam) hi a paitu vawk thih hnu kar 6 thleng an dam thei a. 45  - 50 degree-a tihsatin an thi thei. Taenia solium
  te hi mihring rilah  feet 6 - 16 laia sei an ni thei a ni.

Bawng bawl awmtirtu mihring eka Taenia saginata  tuite chu ni kang phaitual hnimah kar 8 - 14 an dam thei a, hmun hnawngah thla 6 thleng pawh an dam thei.  Bawng bawl chhunga rulhut note chu a paitu bawng thih hnu ni 14 thleng an dam thei a, tihsatin 57°C-ah an thi thei thung a ni.  Mihringin taenia saginata a pai chuan feet 10 - 25-a sei an tling thei a ni.

Sangha atanga kai chi Diphyllobotrium latum  te hi mihring rilah feet 6 - 30-a sei an tling thei bawk a ni.

TLIPNA:  Rulhutpuite hi  sa hel ei atanga mihringin kai theih a nih laiin kan hel ei lem lo va. Sa sattute leh ei tura sawngbawltute kut leh tin kar vela rulhutpui note kai ei tel palh vanga inkai tawn a ni tlangpui.  Sa bawl sa chhum hmin that loh tihrawl leh ruhkawl lian kara rulhut note (la thi lote) ei  vanga te pawh a ni thei bawk. Tin kan sa zawrhna hmun enin  sa insah per atang te, sa leina pawisa bal inthleng kual hnu chhiar paha kut zungtang kan liah zoh zohna atang te pawh hian kai palh theih tak chu a ni dawn a ni. I fimkhur lehzual teh ang u.

 

URAN VULHA  HMUINGIL LOHNA


 By Dr  R Lalmakthanga



 Kut hna thawk emaw sorkar hna thawk  leh sumdawng emaw pawh ni ila hna penhleh atān tal tiin ran vulh
kan uar chho zel a, ram intodelh nān leh chhungkaw intun nun nan sum hnar tha tak a ni reng a ni.  Amaherawhchu chhungkaw tam takin vanduaina hrang hrang avangin ran kan vulh tluang lo fo va, “Ran vulh hi kan hmuingil vet thlawt lo a ni e,” kan ti thin.  Eng vang nge?

 

            Accident vang.  Vawk note kan han lei ve a. Kar lovah a huang a\anga zuang chhuakin a khel ruh a han sawh tliak a.  A then sum thum awrh an nihin chhuat awngah an ke an lo inkar tliak thul.  Kawng kama kan vulhte chu motor-in a in chawpin min han suasam sak chang te a lo awm a.  Talh hun leh hun lo pawh sawi thei lovin laina hnaite kan ngamtlak bel leh den den thin.

           

            Mi dang aia kan sualna bik pawh kan hre der si lo.  Vanduaina zet hi zawng hriatthiam a har a nih hi! 

           

            Hrisel lohna vang.   Kawmchhak pain kan vawkte til min lak sak te lah chu kar khat awrhah an kha-chihin an lo thi khawng  leh mai thin.  A dam chhunte lah pul hriin a la man zui!  Vawk chang a ni lo, ar chawpin an pul mang thak ta mai.  A kum leh amite pawh awm na benvawn neiin an bawrhsawm em em leh zel a.

 

            Natna chhete an han vei ve a, dam leh mai tura kan  ngaih laiin hlauhthawn ruk ang ngeiin mi hriat tam hmaa phum bo hmiah a tul leh thin.  Kan talh chhun ber lah vawk sa bawl niin kan ran vulh dangte nen  lam mi thinhrik an ni zo ta!  Eng dang vang a ni thei lo; kan tluang vet  thlawt lo a ni ber mai.

 

            Ei leh in dik lo.  Damdawi tulh lai laia thi tawk lah bo lo!  Ningnawi kan pek ve te lah  an chiangkuan loh phah thul.  A then ek thiin an chau hlum a!  Kan bawngpui lah pum puarin a hnawh hlum der mai lehnghal! A ngaihna a awm lo; kan mir ngang lo a ni e.

 

            Pianphung fuh loh vang.  Neih thing lung khawngin sumdawng vawkte zawrh kan han lei leh a.  A tuk lawkah a til ril buaipui hrep ngai chi a ni tih kan han hmu chhuak!  A pakhat zawk lah a mawng a lo ping tlat lehngha! “Vawkte zuar kha in lo hmu em?” tia chem sen lek chhuah ziai ziai te pawh a chakawm rum rum mai dawn alawm le!  Kan arpui Nu Seni lah a ke kual, ke bai, mit del leh ring kawi te nen a kawi khawm duah mai a.  Kan arpa chhiar-khuan thl^ktu tur ber lah a khuang thiam der lo!  Hahthlak hlawmin!

 

            Beisei ang ni pha lo.   Vulh thau king kenga talhtir kan tumte hi an cher hlum lo chauh va.  A pui atan kan tih ber lah a thau mum kung lawi si.  A la hur thei lo zui!  Chaw pek tlem deuh lahin a mualphothlak thei ang berin an bengchheng bawk si.  Kan bawngpui note nei hlimin hnute tui a nei der lo va.  A notein a thihsan  daih lehnghal.  Kan pite min puichhuah ber lah hi a la ching zui.  Kan vawkpui rai chhun pawhin no a chhiat zel a.  Hman ami lah khan pahnih pathum b^k a hring chhuak ngai reng reng lo bawk.  Eng dang vang a ni lo, kan hmuingil hlawl lo a ni ber mai.

 

            Thil dang vang.  Ran in chhe repair lai laia min lo nawr sek chingte hi an hnarkawna tuk chawrh a ni mai a.  Ar chaw pek laia min chuk ching bikte pawh hi reh an chawp chawpa thuai bun hmawk kha  A TUI HMA a ni leh mai.  Thil dang vang a ni lo; kan tluang ve lo a ni mai  a ni.

 

            A then an lo chhuak palh a, mi huan thlai an lo pet. An lo nawr.  An lo chuk thul.  Him dam piala rawn haw ta pawh an vang thin kher mai.  Kan ui duat ve hliau hliau lahin in leng a hap thul.  Mi khawlai leng umin a seh thul.  Buaina zakhua, buaina zakhua!  Kan zawhtein sa rep a ei ruk thu te, kan vawk bengchhen leh rimchhiatzia thu an sawi ziah te hi a khamawm vet a hrim hrim.  Makpate pun khawmin kan ran zawng zawng hi khaawng thlu phiar ila, “Engati nge?” tia  zawhna chhan sen loh kan dawn  tak leh kawngka pawnah KAN HMUINGIL VE LO A NI E  tih thu kan tar kuau ang a a ni tawh mai!

 

            Bih chianna.    Chutiang teh hrep vanduaina lo tawng thin tan chuan beidawn mai pawh a awm viau.  Amaherawhchu harsatna hrang hrangte hi kan tana ruat lawk , pumpelh theih loh  tluk hiala ngaia ‘hmuingil lohna’ kan puh ta mai thin hi i han bih chiang dawn teh ang. 

 

            Ran in chu uluk leh rinawm taka sain chhuat awng awm lo turin lo rem phui thap ila chuan an tla silawngin an ke an kar tliak nek lo vang tih a chiang mai a.  Chutiang bawkin an huang atanga an chhuah mai mai theih loh miau chuan tu huan thlai mah an va suasam lek lo vang.  Kawng kam vela ran in kan sak mai mai chuan motor leh kut hlei deuhte lakah lo him lo pawh ni se hmuingil loh vang ni lovin keimahni tih dik loh liau liau a ni zawk ngei ang.

 

            Ran ril/chhul lakna hmuamhmaa pem thar damdawi hnawih aia sawntlung lei bel kan la rin zawk fo chuan tetanus vanga ran thi khawng awt awt thin hi chu pumpelh vek sen a ni lo vang.  Hritlang awm na an vei ziah te hi kan vulhna hmun hnawng leh dam lutuk emaw, thli thawt tam lutukna hmun a nih vang te a ni fo.  Tin ran damlo tantir kan ngaihsak loh vang te, damdawi leh rulhut hlo ilo kan lei hreh tlat thin vang te hian a pawi thui hman tawh thin.  Hmuingil loh vang ni lovin ngaihthah vang leh uikawm vang liau liau a ni zawk.

 

            Pul hri ilo pawh hi a venna (vaccine) awm ang anga ran kan chiutir thin loh vang a ni ch^wk.  Vety Department lamin an kawl lo emaw, kan khuaah thawktu an awm loh vang te emaw a nih pawhin mi mal leh khawtlang aiawhte pawhin thuneitute hnenah thlen thin  ila, pul hri tam tak lakah min ven him sak thei ngeiin a rinawm.

 

            Ran damdawi tulh fimkhur loh avangin an hak a, an thi mai \hin.  Ningnawi hing hum hum kan pek chuan natna hrikin kan hrai tihna a ni thei.  Tin kan vawk vulhte  lui sa lampang pek hi an haw palh thei a, sa ruh zum leh hriam ei tel avangin kawchhung thi put (internal bleeding) neiin zawizawiin an thi mai thin bawk.  Hnim hnah dawng tak eitir teuh te, chaw pek thlak thut avang tein bawng pum puar thi zui ta mai an awm chawk.  Mir loh hrim hrim vang lam aiin ran chaw peka kan fimkhur tawk loh vang a ni zawk ngei ang.

 

            Kan ranvulh pianphung dik loh te hi hmuingil loh vang ni lovin ran vulh tur lei uluk loh leh fimkhur loh vang a ni zawk ang.  Ran piangsual te, no dam tha lo te, no chhiat ching te, hnute tui nei ngai  mang lo te, thang thei lo te pawh hi thisen inzawm hnaivai tak thlah chhawng an nih vang te, an tet  laia hnutetui khawpkham lo te an ni chawk.  Ran chi chhe tak kan vulh thin avang hian tluang lo kan inti ve leh mai  thin.

 

            Rante hi an nihphung azir zelin an mamawh pawh a danglam thin.  A enkawl dan tur leh chaw mamawh dan lam te hre hmasa lova kan uicho vulh mawl tawp \hin avanga kan beisei ang an nih phak  thin loh te hian hmuingil loh vanga puh ngawt chi chu a ni lo vang.

 

            Ran hur leh hur lo hriat fuh loh hi a pawi thui hle.  Tin zan lama no nei bang awnga tlaa sihal chaw ni mai thin te pawh hi hmuingil loh vang lam a ni chiah lo.  A pain a  pawl ni chhinchhiah loh leh a no neih hun awm vel kan hriat loh vanga kan lo inralrin lawk thin loh  vang mai a ni zawk.

 

            Kan ui vulte pawh hi kan pawngpaw duat hlur a.  An tet lai atanga zirtir leh thunun kan peih loh avangin buaina tam tak min thlen thin.  Kan chawm hneh tawk loh avangin kan rante avangin kan mualpho fo bawk a ni.  Thinchhiat luat vanga ran kut thlak silawn ngat te phei hi chu nu berin “Kan tluang ve thlawt lo a ni” tia a lo insawi khawngaihthlakna chi ziazang a ni lo vang.

 

            Tlipna.  Chutichuan, “Kan hmuingil ve lo” kan tih chhan tam tak hi mahni inbihchian ngam a tul.  Mi ngaihsam lutukte tan ran vulh hi vantlang tana hnawksak mai  a nih phah thei a.  An thawm bengchheng leh rimchhe urtir avangin hmelma hnaivai tak insiam theih a ni bawk.

 

            Tik takzetna nen erawh chuan ran vulha ‘tluang lo bik’ nih hi thil awm thei niin a lang lo va.  Kan nu leh kan paten thahnemngai taka min vulh sak tek tek lai hian keini thalai chak zawkte hian hnapui berah neih tai la chuan hlawkna kan tel nasa zawk ngei ang.  Hna thawh tur vang em em karah lehkha thiam zawkte pawh hian kan hriatna leh finna hmangin mahni  hna insiam chawp nan han hmang tak tak ila chuan RAN VULHA HMUINGIL LOHNA tih hrim hrim pawh hi tawngkam hluihlawnah kan chan thei thuaiin a rinawm a ni.

 

            A tawp berah chuan, Lalpa kan Pathian hi kan thinlung zawng zawnga kan hmangaiha a thu pekte kan zawm chuan keimahni bakah kan rante pawh an ching lo vang a, malsawmna tinrengin min vur ang tih Deuteronomy 7:12-14, 28:11-14,etc.-ah min hrilh a. Tin sawma pakhat kan pek thin chuan malsawmna chhiar sen lohva min vur dawn leh dawn lohvah fiah a cho hial a ni (Malakia 3:6-12) tih hi HMUINGILNA leh HMUINGIL LOHNA ink^ra THURUK RIL BER  chu a ni e.

           

 

 

 

 

 

  

 

 

I ran vulh chungchangah zawh duh i neih chuan kan Pu Maka hi rawn zawt ve thin rawh:  rlmaka@yahoo.com